امداداللّه بن محمدامین فاروقی عمری تهانویتَهانَوی، حاجی اِمداداللّه بن محمدامین فاروقی عمری، عارف هندی قرن سیزدهم و چهاردهم، از سلسله چشتیه صابریه می‌باشد. ۱ - ولادتدر ۱۲۳۳ در یکی از روستاهای سهارنپور به دنیا آمد. ۲ - تحصیلاتکتابهای فارسی، از جمله مثنوی مولوی ، را در محضر قلندربخش جلال‌آبادی خواند. ۳ - طریقتو سپس به دهلی سفر کرد و ملازم شیخ نصیرالدین شافعی مجاهد شد و طریقت را از وی فرا گرفت. پس از شهادت او به تَهانَه و سپس به لوهاری رفت و در آن‌جا ملازم شیخ نورمحمد جُهنجُهانوی ، حافظ مثنوی، شد و از او اخذ طریقت کرد. وی با مجاهده و ریاضت به جایگاهی بلند رسید و به دستور شیخ نورمحمد جهنجهانوی به ارشاد و تلقین پرداخت. [۱]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۸، ص۷۰ـ۷۱، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۲]
اکبر ثبوت، «گوشه‌هایی از جایگاه مثنوی در تاریخ و فرهنگ ما»، ج۱، ص۱۸۲ـ ۱۸۳، در ادبیات معاصر دری افغانستان، چاپ شریف حسین قاسمی، دهلی ۱۹۹۴.
۴ - پیروی از مولویتهانوی به پیروی از جلال‌الدین مولوی ، با صاحبان مشرب‌های مختلف با سعه صدر و با مردم با تسامح رفتار می‌کرد و تعصب و تشدد نشان نمی‌داد. [۳]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۸، ص۷۲، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۵ - مبارزه با استعماراو رهبر مبارزات مسلمانان هند با استعمار انگلیس در ۱۲۷۴ بود. پس از پیروزی کامل انگلیس بر مبارزان، تمام کسانی که در این قیام شرکت داشتند در معرض خطر قرار گرفتند و برخی متواری یا مخفی شدند. تهانوی نیز از هند به حجاز رفت و در ۱۲۷۶ در مکه مقیم شد. ۶ - تربیت مریداناو در مقام شیخ طریقت به تربیت مریدان پرداخت و سلسله چشتیه صابری را احیا کرد و بسیاری از علمای بزرگ هند به وی دست ارادت دادند. ۷ - درگذشتوی در ۱۳۱۷ در جوار خانه کعبه درگذشت و در مکه به خاک سپرده شد. [۴]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۸، ص۱۷، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۸ - دلبستگی به مثنوی مولویتهانوی دلبستگی بسیاری به مثنوی مولوی داشت. اصحاب خویش را به خواندن آن و تعمق در آن سفارش می‌کرد و پیوسته در حرم کعبه مثنوی درس می‌داد. [۵]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج ۸، ص۷۲، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۶]
رحمان علی، تذکرة علمای هند، ص ۲۹، لکهنو ۱۹۱۴.
۹ - تدریس مثنویبسیاری نزد وی مثنوی فرا گرفتند، از جمله عبداللّه انصاری حنفی (از صالحان و خطیبان)؛ غلامحسین کانپوری حنفی نقشبندی و سید پیر مهرعلی شاه گولْرَوی، عالم و عارف نامی و صاحب آثار منظوم و منثورِ فارسی و اردو که در درس مثنوی تهانوی حضور می‌یافت و با وی درباره وحدت وجود گفتگو می‌کرد. [۷]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۸، ص۲۸۵، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۸]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۸، ص۳۴۶، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۹]
اختر راهی، تذکرة علمای پنجاب، ج۲، ص۷۶۰، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
۱۰ - شاگردانبرخی از کسانی که در محضر تهانوی پرورش یافتند، در ترویج و تدریس و شرح مثنوی اهتمام تمام داشتند، از آن جمله‌اند: اشرف علی تهانوی که در شرح مفصّل خود بر مثنوی، در جاهای متعدد از افادات استادش یاد کرده است؛ [۱۰]
اکبر ثبوت، «گوشه‌هایی از جایگاه مثنوی در تاریخ و فرهنگ ما»، ج۱، ص۱۸۸، در ادبیات معاصر دری افغانستان، چاپ شریف حسین قاسمی، دهلی ۱۹۹۴.
کرامت اللّه دهلوی حنفی، حافظ قرآن و خطیب و مدرّس؛ قاسم نانوتَوی، از علمای بزرگ هند و خلیفه تهانوی؛ احمدحسن کانپوری حنفی، که بر مثنوی تعلیقات نوشت و به اشاره تهانوی یکی از بهترین چاپ‌های مثنوی را در چند مجلد در شهر کانپور به چاپ رساند.در حواشی مفصّل این کتاب، حواشی فارسی بسیاری با نام «حاجی امداداللّه» هست که از شرح وی بر مثنوی یا اقوال او ضمن تدریس آن گرفته شده است. [۱۱]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۸، ص۴۰، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۲]
اکبر ثبوت، «گوشه‌هایی از جایگاه مثنوی در تاریخ و فرهنگ ما»، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۸۷، در ادبیات معاصر دری افغانستان، چاپ شریف حسین قاسمی، دهلی ۱۹۹۴.
۱۱ - آثار فارسیاز جمله آثار فارسی تهانوی است: ۱) ضیاءالقلوب، در اذکار و اشغال و مراقبات سلسله‌های چشتیه و قادریه و نقشبندیه که آن را در حرم شریف برای یاران طریقت، بویژه فرزند محمد ضامن، تألیف کرد. این اثر در دهلی و لاهور چاپ شده و دو ترجمه اردو از آن نیز در دیوبند و دهلی به طبع رسیده است. ۲) تبرکات، مجموعه نه مکتوب تهانوی و رشید احمد گنگوهی در احوال سفر حج و هدایت‌های عرفانی که با ترجمه اردو به چاپ رسیده است. ۳) رساله در بیان وحدة‌الوجود، که در دهلی به چاپ رسیده است. ۴) ارشاد مرشد که چاپ شده است. ۵) مرقومات امدادیه، مجموعه مکتوبات حاجی امداداللّه که در حیدرآباد دکن چاپ شده است. [۱۳]
محمدنذیر رانجها، بر صغیر پاک و هندمین تصوّف کی مطبوعات: عربی اور عربی و فارسی کتب کی اردو تراجم، ج۱، ص۸۸، لاهور ۱۹۹۹.
[۱۴]
محمدنذیر رانجها، بر صغیر پاک و هندمین تصوّف کی مطبوعات: عربی اور عربی و فارسی کتب کی اردو تراجم، ج۱، ص۱۰۳، لاهور ۱۹۹۹.
[۱۵]
محمدنذیر رانجها، بر صغیر پاک و هندمین تصوّف کی مطبوعات: عربی اور عربی و فارسی کتب کی اردو تراجم، ج۱، ص۱۳۱، لاهور ۱۹۹۹.
[۱۶]
محمدنذیر رانجها، بر صغیر پاک و هندمین تصوّف کی مطبوعات: عربی اور عربی و فارسی کتب کی اردو تراجم، ج۱، ص۱۵۷، لاهور ۱۹۹۹.
[۱۷]
محمدنذیر رانجها، بر صغیر پاک و هندمین تصوّف کی مطبوعات: عربی اور عربی و فارسی کتب کی اردو تراجم، ج۱، ص۱۹۱، لاهور ۱۹۹۹.
[۱۸]
اختر راهی، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، ج۱، ص۷۶، اسلام آباد ۱۳۶۵ش.
[۱۹]
اختر راهی، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، ج۱، ص۱۰۰، اسلام آباد ۱۳۶۵ش.
[۲۰]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۶۷۹ ـ ۱۶۸۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
۶) شرح بر مثنوی. [۲۱]
آن ماری شیمل، شکوه شمس: سیری در آثار و افکار مولانا جلال الدین رومی، ج۱، ص۶۹۲، ترجمه حسن لاهوتی، تهران ۱۳۶۷ش.
این شرح ظاهراً همان است که بخش‌هایی از آن چاپ شده است. ۱۲ - آثار اردوآثار اردوی تهانوی که اغلب به شعر است عبارت است از: گلزار معرفت، تحفة‌العشاق، جهاد اکبر، غذای روح، و دردنامه غمناک. [۲۲]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۸، ص۷۲، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۳ - شرح احوال تهانویآثار متعددی در شرح احوال تهانوی نگارش یافته است، از جمله: کرامات امدادیه و کمالات امدادیه، تألیف اشرف علی تهانوی که هر دو در کانپور چاپ شده است؛ شمائم امدادیه که ترجمه اردوی نفحات مکیة من مآثر امدادیة (تألیف عبدالغنی بهاری عظیم آبادی) است؛ سیرت حاجی امداداللّه، تألیف امداد صابری (چاپ دهلی) و حیات حاجی امداداللّه تهانوی، به قلم محمد انوارالحسن شیرکوئی. [۲۳]
قاموس الکتب اردو، ج ۲: تاریخیات، ج۲، ص۲۰۸، کراچی ۱۹۷۵.
[۲۴]
قاموس الکتب اردو، ج ۲: تاریخیات، ج۲، ص۲۶۸، کراچی ۱۹۷۵.
۱۴ - فهرست منابع(۱) اکبر ثبوت، «گوشه‌هایی از جایگاه مثنوی در تاریخ و فرهنگ ما»، در ادبیات معاصر دری افغانستان، چاپ شریف حسین قاسمی، دهلی ۱۹۹۴. (۲) اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگ ایران در آنها، دهلی نو ۱۳۷۴ش. (۳) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج ۸، حیدرآباد دکن ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۴) محمدنذیر رانجها، بر صغیر پاک و هندمین تصوّف کی مطبوعات: عربی اور عربی و فارسی کتب کی اردو تراجم، لاهور ۱۹۹۹. (۵) اختر راهی، تذکرة علمای پنجاب، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱. (۶) اختر راهی، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام آباد ۱۳۶۵ش. (۷) رحمان علی، تذکرة علمای هند، لکهنو ۱۹۱۴. (۸) آن ماری شیمل، شکوه شمس: سیری در آثار و افکار مولانا جلال الدین رومی، ترجمه حسن لاهوتی، تهران ۱۳۶۷ش. (۹) قاموس الکتب اردو، ج ۲: تاریخیات، کراچی ۱۹۷۵. (۱۰) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حاجی‌امدادالله تهانوی»، شماره۴۱۰۲. |